FAZLA MESAİ ÜCRETİ HAKKINDA MERAK EDİLENLER

Fazla mesai, özellikle ülkemiz gibi Avrupa ortalamasından çok daha yukarıda çalışma saatleriyle karşılan bir ortamda son derece güncel ve önemini koruyan bir konudur. Çalışma hayatının içinde yer alan hemen hemen her işçinin bir gün mutlaka karşısına çıkan konu hakkında önemli noktaları, Yavuz&Uyanık&Akalın İş Hukuku Departmanı lideri Av. Çağlar Korkmaz sizler için kaleme aldı.   

1. Fazla mesai ücretinin yasal dayanağı nedir?

Fazla çalışmalar ve fazla sürelerle çalışmalar 4857 sayılı İş Kanununun 41-43. ve Borçlar Kanununun 398 ve 402. Maddeleri ile 06.04.2004 tarihinde yürürlüğe giren İş Kanununa İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliğinde düzenlenmiştir.

4857 sayılı İş Kanunu’nun 41. maddesinde de; “Fazla çalışma, kanunda yazılı koşullar çerçevesinde, haftalık kırk beş saati aşan çalışmalardır. Her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenir” denilmek suretiyle düzenlenmiştir.

2. Fazla mesai için işçinin onayı gerekir mi?

4857 sayılı İş Kanunu’nun 41. maddesinin 7. fıkrasında; “Fazla saatlerle çalışmak için işçinin onayının alınması gerekir” düzenlemesi yer almaktadır. Dolayısıyla fazla mesai yapılmasının ilk koşulu işçinin onay vermesidir.

Daha önceki düzenlemelere göre bu onayın her yıl başında yazılı olarak alınması gerekirken, son yapılan değişiklik ile işçinin bir kez onay vermesi yeterli hale getirilmiştir. Ancak onay veren işçinin, otuz gün önceden vereceği yazılı bildirimle, verdiği onayı geri alma hakkı da mevcuttur.

3. Yapılacak fazla mesai için bir üst sınır var mıdır?

Gerek İş Kanunu gerekse de İş Kanuna İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği’nde çalışma saatlerinin azami (maksimum) süreleri belirlenmiş olup, bu sürelerin aşılması durumunda işçiler fazla çalışma ücretine hak kazanabileceklerdir.

• Bir işçinin günde çalışabileceği azami süre 11 saattir. (İş Kanuna İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği 4. maddesi)

• Bir işçinin haftalık çalışabileceği azami süre 45 saattir. (İş Kanunu’nun 63. maddesi)

• Fazla çalışma süresinin toplamı bir yılda 270 saatten fazla olamaz. (İş Kanunu’nun 41. maddesinin 8. fıkrası )

• Gece çalışmalarının azami süresi günlük 7,5 saattir. (İş Kanunu’nun 69. maddesi)

Şunu da belirtelim, örneğin bir işçinin haftalık çalışma saati 45 saati geçmiyor ancak günlük çalışma saati 11 saati aşıyorsa işçi yine fazla çalışma alacağına hak kazanacaktır. Yargıtay ve İstinaf Mahkemesi kararları da bu doğrultudadır.

Yukarıda yer alan ve belirlenen süreleri aşan çalışmaların varlığı halinde işçiler tarafından fazla çalışma ücreti talep edilebilecektir. Bunun tek istisnası 4857 sayılı İş Kanunu’nun 63. maddesinin 2. fıkrasında düzenlenen denkleştirme esasıdır.

4. Fazla mesaide denkleştirme nedir?

Denkleştirme; 4857 sayışı İş Kanunu’nun 63. maddesinin 2. fıkrasında düzenlenmiştir. Özü ise, işçinin günlük 11 saati aşmamak koşuluyla, 8 haftalık süreç içerisinde bazı haftalar haftalık çalışması 45 saati aşsa dahi, anılan çalışmasının fazla çalışma sayılmaması mantığına dayanmaktadır.

Bir başka deyişle, denkleştirme esası, işveren tarafından 8 haftalık süreç içerisinde çalışma saatinin günlük 11 saati aşmamak kaydıyla dağıtılmasıdır.

Örneğin; işçi bir hafta 55 saat çalışma yapmış ise anılan 8 haftalık süreç içerisinde işveren tarafından bir hafta da 35 saat çalıştırılarak haftalık 45 saatlik çalışma süresine denkleştirme yapılabilmektedir. Burada dikkat edilmesi gereken husus işçinin günde çalışabileceği azami çalışma süresi olan 11 saatin (gece çalışmaları için 7,5 saat) aşılmamasıdır. İşçi günlük azami çalışma süresi olan 11 saati (gece çalışmaları için 7,5 saat) aşkın çalışma yapıyor ise çalışması haftalık normal çalışma süresini aşmasa dahi fazla çalışma ücretine hak kazanabilecektir.

Belirtilmesi gereken bir diğer önemli detay da şudur: Denkleştirme her ne kadar 8 haftalık süreç için öngörülmüşse de toplu iş sözleşmeleri ile bu süreç 16 haftaya kadar çıkarılabilmektedir.

5. Fazla mesai ücreti nasıl hesaplanır?

Fazla mesai ücreti kural olarak işçinin fazla çalışmayı yaptığı tarihte aldığı saatlik çıplak brüt ücreti üzerinden hesaplanır. Bir önceki maddede değindiğimiz denkleştirme esası hariç olmak üzere, günlük 11 saati aşan çalışmalar (gece çalışmaları için 7,5 saat) veyahut haftalık 45 saati aşan çalışmaların varlığı halinde işçiler fazla çalışma ücretine hak kazanabileceklerdir.  İşçiler tarafından yapılan fazla mesai neticesinde çalışılan saat başına %50 zamlı ücrete hak kazanılır.

Hesaplama, işçinin saat ücretinin bulunması ve %50 zamlandırılması, akabinde fazla çalışma süresi (kaç saat çalışıldı ise) ve zamlı ücret çarpılmaktadır. En sonda da, bir gün için bulunan bu fazla çalışma ücreti, kaç hafta çalışıldı ise onunla çarpılarak nihai sonuca ulaşılmaktadır. Fazla çalışma, ücret niteliğinde olduğu için gelir vergisi ve SGK kesintilerine tabidir.    

6. Fazla mesai ücretinde zamanaşımı var mıdır? Varsa bu süre nedir?

4857 sayılı İş Kanunu’nun 32. maddesi uyarınca ücret alacaklarında zamanaşımı süresi beş yıl olarak belirlenmiştir. Fazla mesai ücreti de, neticede ücret niteliğinde olduğu için, söz konusu beş yıllık zamanaşımı süresi fazla mesai ücret alacakları için de geçerlidir. Burada dikkat edilmesi gereken husus ise, fazla mesai alacağının zamanaşımı başlangıcının, fazla çalışmanın yapıldığı tarih itibariyle başlamasıdır. Bu detay hesaplamalarda özellikle dikkate alınmaktadır.

7. Fazla mesai ücreti yerine işçiye serbest zaman verilebilir mi? İşveren serbest zaman kullanımına tek taraflı olarak karar verebilir mi?

Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapmış olan işçi, eğer isterse fazla çalışma ücreti yerine, fazla çalıştığı sürelerin karşılığını serbest zaman olarak kullanabilir. Bu hak İş Kanunu’nun 41.maddesinin 4. fıkrasında düzenlenmiştir. Buna göre, fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi, dilerse işverene yazılı olarak başvurmak koşuluyla, bu çalışmaların karşılığı olarak zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında da bir saat on beş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilecektir. 

Anlatımlarımızdan görüleceği üzere, hak ettiği fazla mesai ücreti yerine serbest zaman kullanmayı talep etme hakkı sadece işçiye aittir. İşverenin, ortaya çıkan fazla mesai karşılığında işçiye tek taraflı olarak serbest zaman kullanımına zorlaması veya bunu dayatması hukuken mümkün değildir.

8. Fazla mesai ücretinin varlığı hangi yollarla ispat edilir?

Türk İş Hukuku, işçi lehine yorum ilkesinin bir gereği olarak fazla mesainin her türlü delil ile ispatlanmasına müsaade etmektedir. Buna göre, fazla mesai yaptığını iddia eden işçi, bu iddiasını başta tanık olmak üzere yazılı işe giriş çıkış kayıtları (parmak basılan veya kart okutulan sistemler), puantaj adı verilen vardiya mesai çizelgeleri vb. her türlü sözlü ve yazılı delille ispat etme hakkına sahiptir.

9. Tanık delili önemli midir? Tanıkların seçiminde nelere dikkat edilmelidir?

Ülkemizde yerleşik koşullar ve tecrübe kuralları, fazla mesai ücreti gibi konularda yazılı delillerin genel itibariyle kayıt altına alınmadığını göstermektedir. Veya alınmışsa bile, işçinin bu kayıtları işverenden talep ederek alması pek karşılaşılan bir durum değildir. Bu nedenle, fazla mesai ücreti veya bir başka işçilik alacağı için mahkemeye başvurulduğunda, işçilerin en rahat erişebildikleri delil tanık anlatımları olmaktadır. Dolayısıyla, hak iddia eden bir işçinin, iddiasını ispat edebilmek için tanık göstermesi son derece önemlidir.

Tanık seçilirken de bazı kriterlerin önem arz ettiğini belirtmek yerinde olacaktır. Böyle bir durumda işçilerin kendisiyle aynı dönemde çalışan ve iş koşulları hakkında görgüye dayalı bilgisi olan (zira fazla mesainin ispatı o işyerinde çalışma koşullarını bilen ve hak iddia eden işçiyle fiilen aynı yerde beraber çalışmış kişilerce olabilir) tanıkları seçmesi son derece önemlidir. Bunun yanında, eğer mümkün ise işverene karşı dava açmış kişiler dışında tanık seçmeye çalışmak da faydalıdır.

10. Fazla mesai hesabında ara dinlenmeleri dikkate alınır mı?

Türk İş Hukuku’nda, ara dinlenme süreleri günlük mesai süresinden düşülmekte ve kalan net süreye göre fazla mesai ortaya çıkıp çıkmadığı belirlenmektedir. Buna göre;

• Günde 4 saate kadar olan çalışmalardan 15 dakika,
• 4 / 7,5 saat arası çalışmalardan yarım saat,
• 7,5’u aşan ve 11 saate kadar olan çalışmalardan 1 saat,
• 11 saat üzeri çalışmalardan ise 1,5 saat,

ara dinlenmesi düşülmekte ve kalan net çalışma süresi üzerinden fazla mesainin ortaya çıkıp çıkmadığı belirlenmektedir.

Fazla mesai ücreti talep etme hakkının doğması kadar, hakkın nasıl talep edileceği ve talep edilirken nelere dikkat edilmesi gerektiği de son derece önemlidir. Özellikle talepte bulunacak işçilerin ekonomik menfaatlerinin iyi gözetilmesi ve maddi yönden getiri-götürü karşılaştırmasının da doğru şekilde yapılması gereklidir. Bu ve yayımlanacak yeni bültenlerimiz ile değerli okuyucularımıza bilgi aktarmaya devam edeceğiz.